STAFFAN MÖRLING - In memóriam

A súa familia e veciños de Ons e Bueu reciben con dor a noticia do falecemento de Staffan Mörling, a quen lle gustaba que o definiran coma: “Etnólogo sueco que foi feito

‘prisioneiro’ polo embruxo da Illa de Ons, onde casou”.

O profundo desa relación de “enfeitizo” con Ons e Bueu foi medrando e explicitándose con grande nitidez co paso dos anos, das súas manifestacións, dos seus libros, da súa vida entre nós. O que nos permitiu ver o latexar de dúas culturas e o vagar dunha embarcación nórdica na busca desa outra dorna que navegaba pola nosas rías. Embarcacións que quedaron reflectidas na memoria documentada, que son os libros, e que puxeron a Galicia, a Bueu e a Ons nun lugar relevante da etnografía e cultura mariñeira mundial.

Falar de Staffan Mörling, non só é falar do sueco de Ons, de barcos, de cultura mariñeira, dun Fillo Adoptivo de Bueu, ou dunha rúa de Bueu... senón de amor por Ons, pola nosa cultura, por esta terra que dende hai máis de cincuenta anos tamén é a súa.

A familia, Ons, Bueu e o mundo da cultura choran a un dos seus fillos, Staffan Mörling

Descanse en paz!

Outras enfermidades endémicas no Bueu da 1ª metade s. XX – Epidemia VIII

Por fin chega o remate da ‘desescalada’ anunciada na Entrada anterior ... O que ía ser unha visión monográfica das enfermidade epidémicas/endémicas en Bueu (meninxites, do aparato dixestivo, do corazón ou cerebrais), non tratadas ata agora, compartirán espazo e as simplificarei poñendo de cada unha delas uns pequenos apuntes e unhas gráficas^[1] que porán de manifesto o seu influxo real en Bueu ao longo de medio século.

Comezaremos desde as de maior a menor incidencia numérica na poboación e para non estendernos agrupareinas por aparato ou órgano principal atacado.

Penso que o relevantes sería non só coñecer de que enfermidades se morría senón tamén o porque da mesma: se se dá a consecuencia dunha forma de transmisión difícil de atacar, se se debe a una insuficiencia alimentaria, carencias hixiénicas, etc. Cando vexamos en que consiste a enfermidade e as gráficas de cada unha ao longo do tempo, poderíamos estar en condicións de entender ou contestar a algunhas desas cuestións coa axuda que nos pode aportar a historia dos nosos pobos.

Gastroenterite, Enterite, Entrecolite, gastrite, etc.:

Definir cada unha delas sería ser longo e non propio dunhas anotacións nun blog coma este.

Máis simplificando, poderíamos dicir que estas se dan pola inflamación da mucosa do estómago (Gastrite), do intestino (Enterite), dos dous (Gastroenterite),... Case sempre hai unha causa infecciosa, inxestión de alimentos contaminados ou, como no caso das gastrites crónicas  pode ser por a bacteria Helicobacter pylori, etc. 

Estas enfermidades, con distintas patoloxías e orixe supoñen o maior índice de mortalidade en Bueu nos 50 anos estudados. Concretamente 277 falecementos por estas causas, o que supoñen un 21,2 % do total das enfermidades rexistradas no período estudado. Coa mirada no pasado houbo anos como os datos que recolle José Mª Estévez para 1864/68 que “unha praga de enterite, disentería, etc. Sobre un total de 260 defuncións, foron nenos, nada menos que 136 nas tres parroquias” 

Hay períodos, por ejemplo 1940/46, en los que la cuarta parte das gastroenteritis están certificadas como “Gastroenterite coleriforme” lo que añade un elemento más de preocupación a la debilitada salud social de Bueu en esos momentos.

Na evolución da gráfica vense os picos en momentos históricos complicados, así como o grande descenso da incidencia na poboación durante a alcaldía de José Rodríguez Estévez (1914-18)[2] e, nunha segunda fase, cando se comezou a despegar da “época da fame” da posguerra, a partires dos 50s.

 Pneumonía, Bronquite, Broncopneumonía, Conxestión pulmonar, etc.:

Aquí, nas enfermidades relacionadas co pulmón non contabilicei as Tuberculoses pulmonares por ter sido xa tratadas monograficamente na Entrada anterior do blog.

As enfermidades que tiven en conta neste apartado afectan ao sistema respiratorio e case sempre por causas infecciosas tanto bacterianas, como neumococo, legionella, etc., como por virus ou por fungos.

Simplificando, chámase Pneumonía cando a infección dáse no tecido pulmonar; se é nos bronquios, Bronquite; se se localiza na zona máis distal ou afastada das vías aéreas e nos pulmóns, Broncopneumonía; se hai acumulación de líquidos e inflamación dos pulmóns fálase de Conxestión pulmonar; etc.

Estas afeccións do sistema respiratorio ocupan o segundo lugar nesta macabra clasificación cun 17,6% das mortes[3]; cun total de 231.

Na gráfica non hai dúbida da tendencia ascendente e de que o pico coincide coa década dos 30s. Puxen na gráfica con cor laranxa os datos que corresponden ás enfermidades citadas neste parágrafo e, en azul, o que sería a suma de todas estas cos datos da Tuberculose pulmonar. Como se ve seguen a mesma tendencia polo que é previsible que as causas sexan parellas. Polo que se coñece da época, a falta axeitada de habitabilidade nas vivendas sumada aos períodos de escaseza no mundo do mar, alimentación precaria, etc. propiciaron este tipo de decesos.

Sistema nervioso central , S. cardiovascular e Meninxite:

Estes tres grandes grupos de enfermidades moi diversas acapararon do total, pola mesma orde, o 13,4%, 10,1% e no caso da Meninxite un 3,7%.

Entre outras moitas cousas que se observan nas gráficas é o incremento das enfermidades cardiovasculares (Cousa da modernidade!, diría a miña avoa) e unha tendencia á baixa, con alzas puntuais (1946), froito do coñecemento das enfermidades, ás menciñas nova e, en definitiva, á profilaxe en xeral.  

Quixera rematar poñendo de releve a idea, estes días xeneralizada, de que o medo é o máis infeccioso das epidemias e quizais o peor deste é cando o “contaxio social é bastante xeral e pode usarse para moitos propósitos, como a propagación de rumores, modas, pánicos, innovacións e moitos outros tipos de trazos culturais”[4] que nos levarían a unha saída sen camiño de retorno.

---

[1] A metodoloxía empregada, como xa indicara na Entrada anterior, foi elixir ao chou un ano, saíu o 1904, e un número do 1 ao 10, saíu o 6.  O que fixen a continuación foi, partindo do ano 1904, ir anotando das enfermidades o número de falecidos en cada unha delas. Repetindo este procedemento en cada un dos anos, de seis en seis, e a un universo que abarcou a totalidade dos 1.309 falecidos neses anos.

[2] Aínda que o número de pobres seguía a ser elevado, as salgas e as fábricas de conservas traballaban a todo ritmo, entre outras para fornecer ás tropas contendentes na I Guerra Mundial.

[3] Ascendería a un 23,8% do total se sumáramos as Pneumonías, bronquites,... co a Tuberculose pulmonar.

---

[4] Frase que tomei prestada a Peter Turchin do seu libro Ages of Discord, cando está explicando o seu Modelo de  dinámica de contaxio social.

A Tuberculose en Bueu - 1ª metade s. XX – Epidemia VII

Xa imos comezar coa ‘desescalada’ deste longo confinamento a causa da pandemia do COVID-19. Isto dáme pé para, usando termos do momento, “desescalar en dúas fases” e así poñer remate, cando menos por agora, ás Entradas do blog dedicadas a enfermidades epidémicas ou  endémicas en Bueu.

Esta primeira a faremos coa Tuberculose, tamén coñecida de antigo coma ‘tises’. É unha enfermidade bacteriana (Mycobacterium tuberculosis ou bacilo de Koch) que ataca na maioría dos casos aos pulmóns pero pode facelo destruíndo ou deformando as células doutros órganos coma intestino, riles, osos, etc.   

A incidencia xeral desta enfermidade no Bueu da primeira metade do século XX foi relativamente pequena, xa que causou un 7,5% das mortes. Se cuantitativamente era pouco relevante o impacto social foi moi alto, dado o grao de contaxio e o medo que esta enfermidade provocaba.

Non era de estrañar que se demandasen publicamente medidas para a prevencións de contaxios desta enfermidade como a da revista inglesa ‘Hospital’ (1903)[1] que propuña tres: Obriga do médico de informar dos casos detectados, illamento dos enfermos avanzados e “facer comprender ao público en xeral, a idea de que dito mal é infeccioso”. Ideas que calaron nas autoridades da época ata tal punto que vemos no Boletín Oficial, Gaceta de Galicia (6-10-1903), como se lle daba un prazo de 15 días para que as Xuntas Locais de 1ª Ensinanza mercasen carteis contra a tuberculose para repartir polas escolas.

En canto á incidencia máis forte da tuberculose no concello de Bueu, no período estudado, a temos no inicio do segundo terzo que pode chegar ata o 12% do total de enfermidades.  Serán os anos 1916/1922 os picos da curva que podemos ver na gráfica^[2].

En canto aos tipos de tuberculose, para o caso de Bueu habería que considerar como media un 76,3% para a chamada Tuberculose pulmonar, un 18% para T. intestinal, un 2,6% para T. larínxea e un 3,1% para outras, ou non especificadas.

Para o tratamento destes enfermos no 1º decenio do s. XX iniciáronse adaptacións ou novas construcións de centros en lugares onde tiveran características especiais de salubridade como a pureza do aire, a facilidade de tomar o sol, o aire/auga do mar, etc. Na nosa contorna tiñamos o Sanatorio Marítimo de A Lanzada onde o tratamento principal era o heliomarino (sol e mar). A moitos dos pacientes que non tiñan recursos económicos se lles facilitaba o acceso a estas terapias coas axudas, principalmente da Deputación a proposta dos concellos nos que estes residían. O filtro de entrada para recibir tratamento heliomarino era dado polo Director do centro aducindo criterios médicos. Exemplo disto no que se vira involucrada unha persoa de Bueu o temos reflectido na Acta da sesión do 22 de xaneiro de 1943 onde constátase o acordo do ente provincial co Director do centro da Lanzada polo que este acepta a 6 enfermos e denega a outros tres, entre os que estaba a bueuesa María Mxxxxx Gxxxxx, por padecer, curiosamente, “un proceso  tuberculoso de pulmón”[3].  

 Aínda que foi no 1944 cando Waksman descubriu o antibiótico coñecido como estreptomicina, primeiro gran aliado para axudar a combater a terrible enfermidade, non sería ata o 1951 cando se empezara a utilizar en España e polo tanto a baixar o número de falecidos a números pouco significativos.

Co paso do tempo xeralizáronse na poboación probas de sangue ou, a máis común, “probas cutáneas da tuberculina ou Mantoux” que deron tamén un grande golpe á Tuberculose ao ser un marcador moi útil para detectar previamente se se está infectado da mesma (de forma latente ou padecéndoa) ou que sexa probable que non o estea. Está proba realizábase en moitos centros de traballo (grandes empresas) e nos centros de Ensino. En Bueu realizouse por última vez a finais dos anos noventa do século pasado.

Queda no recordo dos nosos maiores o medo “do pulmón”, expresión que facía referencia á Tuberculose pulmonar, e ao seu contaxio que ao igual que outras epidemias na casa que entraba, segaba moitas vidas. Tamén se lembran que os nenos sans eran separados dos seus familiares enfermos e de que as vivendas eran desinfectadas tralo parte do médico comunicando a defunción á alcaldía. Disto temos constancia, no soamente nos casos de Tuberculose, senón tamén por outras enfermidades infecciosas como o coqueluche, xarampón, ... Como exemplo para Bueu, o oficio que o Xefe de Inspección de Sanidade Provincial, 25 de xuño de 1928, manda ao concello indicándolles a remesa polo coche de liña dun caixón con desinfectantes e o fai co compromiso de se se necesitasen máis o expediría o máis axiña posible.

---

[1] Publicado polo xornal lugués La idea moderna o 19 de maio de 1898.

[2] A metodoloxía empregada foi elixir ao chou un ano, saíu o 1904, e un número do 1 ao 10, saíu o 6.  O que fixen foi partindo do ano 1904 ir anotando o número de falecidos por esta enfermidade. Repetindo este procedemento en cada un dos anos, de seis en seis, e a un universo que abarca a totalidade dos 1.309 falecidos neses anos.

[3] Recollían aos que tiñan posibilidade de curación polo que se a fase do padecemento da enfermidade era avanzado se rexeitaba ao paciente.